Back to Category

Castaways

Before World War II, Lapy was a town of about 4000 residents, among them some 630 Jews. In the summer of 1943 the Nazis began the last transportations of Jews from the Bialystok region to the Treblinka death camp. The town of Lapy was one of several train stations on the way to Treblinka. Cattle trains with transports of Jews would slow down significantly in Lapy or even stop for a few minutes while the tracks were being adjusted. This is how the idea of trying to save small children by throwing them off the train was born. Read more below.

ABOUT FILM

CREDITS

SCREENINGS AND AWARDS

REVIEWS AND REACTIONS

REVIEWS AND REACTIONS - IN POLISH

ABOUT FILM

Before World War II, Lapy was a town of about 4000 residents, among them some 630 Jews. In the summer of 1943 the Nazis began the last transportations of Jews from the Bialystok region to the Treblinka death camp. The town of Lapy was one of several train stations on the way to Treblinka. Cattle trains with transports of Jews would slow down significantly in Lapy or even stop for a few minutes while the tracks were being adjusted. This is how the idea of trying to save small children by throwing them off the train was born.

The last eyewitnesses to this story live in Lapy to this day and they remember the horrific times. Reportedly, several dozen Jewish children were thrown off the wagons through small windowsnin attempts to save them from death in the gas chambers of Treblinka. The witnesses all mention only one child survivor sheltered and brought up by a Polish Catholic family. She lives in Lapy till this day but does not wish to reveal her identity.

Available on DVD and Blu-ray in English and Polish versions and in all the regions
Duration: 16 minutes

CREDITS

Directed by:
Sławomir Grünberg i Tomasz Wiśniewski

Screenplay by:
Tomasz Wiśniewski

Edited by:
Katka Reszke

Cinematography by:
Tomasz Wiśniewski

Music by:
Beate Schützmann-Krebs

Drawings by:
Stanisław Zywolewski

Assistant Editor:
Tomasz Wiśniewski

On-line Editing by:
Arek Arciszewski, Nextmedia

Produced by:
Sławomir Grünberg, LOGTV, Ltd

This project is made possible in part with public funds from the New York State Council on the Arts’ Electronic Media and Film Finishing Funds grant program, administered by The ARTS Council of the Southern Finger Lakes.

SCREENINGS AND AWARDS

SCREENINGS

• Not Only Schindler
Project organized by the Historical Museum of the City of Krakow and New Prospects Foundation.
The Historical Museum Branch Schindler’s Factory, Krakow
Special Screening, December 19, 2013

• Tranzyt – International Documentary Film Festival, Poznan, Poland December 11, 2013

• LAPA – Film Festival, Lapy, Poland, The Best Documentary, December 8, 2013

• Hannukah Festival at the White Stork Synagogue in Wroclaw, Poland December 3, 2013

• Jury Award named “Ewa Pieta Award” for the Best Documentary at 20th Ann Arbor Polish Film Festival, Ann Arbor, USA
November 10, 2013

• DC Shorts Film Festival, Washington D.C., September 20, 2013

• Jewish Culture Festival in Krakow presented by Jewish Community Center in Krakow, Krakow, July 3, 2013

• Bialystok Summer Cinema, Bialystok, June 21, 2013
(preceding a feature film Aftermath by Wladyslaw Pasikowski, which deals with the Jedwabne pogrom )

• Krakow Film Festival, Krakow, May 29 and May 31, 2013

• Robinson International Short Film Competition presented by The Pittsburgh Jewish Film Forum
“The Grand Prix “Zahav (Gold) Award” of the 2013 Robinson International Short Film Competition, Pittsburgh, May 8, 2013

• World’s Premiere: New York Jewish Film Festival, January 2013
Presented by The Jewish Museum and The Film Society of Lincoln Center

AWARDS

• Jury Award named “Ewa Pieta Award” for the Best Documentary at 20th Ann Arbor Polish Film Festival, Ann Arbor, USA goes to Castaways, November, 2013

• Castaways – received the Grand Prix “Zahav (Gold) Award” of the 2013 Robinson International Short Film Competition, Pittsburgh, May 2013

• Certification mark “wertvoll” (“valuable”) by Deutsche Film- und Medienbewertung for outstanding quality, May 14, 2014

REVIEWS AND REACTIONS

Stuart Liebman, Professor Emeritus, Department of Media Studies, Queens College, and Ph.D. Programs in Art History and Theatre, CUNY Graduate Center
I was struck by its carefully gauged mix of blunt closeups and beautifully filmed nature shots. The basic humanity of these serious and moving elderly Poles who witnessed first hand the tragedies of the Jews came through very clearly in their brief, laconically told stories. If you will pardon what may seem a somewhat overreaching comparison: their accounts reminded me of the stories in Nalkowska’s Medallions.

Revieved by Paul Kaplan, Lake Villa Dist. Lib., IL
Library Journal
A railroad junction in the small town of Łapy, Poland, became the scene of an incredible story during World War II. Jews loaded onto trains destined for the Nazi death camp Treblinka hoping to save the children tossed the youngsters through the train openings. The children were often bound in heavy rags and tied by a belt to prevent injury. Sometimes a parent would be able to sneak through as well. Most of these escapees were later rounded up by the military police and killed. Present-day location footage is coupled with artistic renderings of what transpired. The Polish observers recount in detail the scene and bring a seldom-heard story to public view.

VERDICT: Using the testimony of aged witnesses to the Holocaust, small gems such as this film continue to be produced. Both teens and adults will come away from viewing this program with deeper insights into the Holocaust.

Review by Michael Fein, Coordinator of Library Services, Central Virginia Community College, Lynchburg, VA
Library Services
This short documentary concerns the small town of Lapy in Poland, which is located on the rail line that during World War II went from Bialystok to the Treblinka death camp. Trains that went through Lapy had to slow down and a number of Jewish parents out of desperation tossed their children out of the train hoping that someone would rescue them. The film consists of witnesses to these events describing what they saw, felt, and did. They all remember the children and one describes being forced to bury the children after the Germans had executed them. There are also a number of pen and ink drawings which portray the incidents described. Remarkably, one child was actually taken in by a Polish family and survives to this day, but wishes to remain anonymous. Though this is only slightly more than a quarter-hour, it may be the most disturbing quarter-hour you see on film for a while. Technically the film is very well done with only some spelling errors in the subtitles. Sound is a very clear Polish LPCM.

Recommended for high school and adult audiences.

WorldCat
A deeply moving short documentary about the desperate acts of condemned parents to save their children. Łapy was one of several stations in occupied Poland on the way to the Nazi death campo of Treblinka. Trains transporting Jews would slow down there and sometimes briefly stop while the tracks were being adjusted. Some parents tried to save smal lchildren by throwing them off the train; the last eyewitnesses to this story remember these times.
Generations of the Shoah International Newsletter
June, 2013

Show More

Congratulations to the creators of Castaways (Wyrzutki), a short film documentary directed by SÅ‚awomir Grünberg and Tomasz WiÅ›niewski, about the desperate acts of condemned parents to save their children. The film received the Grand Prix – “Zahav (Gold) Award” of the 2013 Robinson International Short Film Competition.

Regina Weinreich
Huffpost
A 17-minute short, Castaways, by Slawomir Grunberg and Tomasz Wisnieski, preceded the documentary about Art Spiegelman. In the Polish town of Lapy, elders still remember the trains carry doomed Jews to Treblinka slowing down and stopping there, to adjust tracks, how desperate parents threw their children out through windows, hoping the Poles would keep them alive. A valuable contribution to the history, Castaways is a poignant reminder of how incurably the Holocaust remains an open wound.

Where the Women Are(At the 22nd Annual NY Jewish Film Festival) by Amy Stone;The Lilith Blog (Independent, Jewish & Frankly Feminist) Feb 14, 2013
Perhaps the most haunting woman is the woman absent from the Polish/U.S. documentary “Castaways”. Making its world premiere at the festival, it’s a heartbreaking gem of a 17-minute film by two male directors, Slawomir Grünberg and Tomasz Wisniewski (Grünberg has lived in the U.S. since ’81) and their female editor, Katka Reszke. Grünberg interviewed locals in the Polish town of Lapy, en route to Treblinka. Now in their 80s and 90s, under Nazi occupation they witnessed tiny children dropped to the tracks from death camp transports by loving parents hoping to save them. Only one was not murdered, a pretty little girl rescued by a Catholic family. She refused to be interviewed. Not even her name was revealed. (Back story recorded on Reszke’s website). Even though the whole town knows her history, she is in such denial that she even denies that all the town knows. An aging woman who will not even tell her story to her children, this unnamed woman’s hidden past cries out for a life beyond the documentary.

The Haunted Little Town of Lapy
World Premiere of “Castaways” by Katka Reszke
Katka Reszke is a writer, filmmaker, photographer working in the U.S. and Poland. She is the author of “Return of the Jew: Identity Narratives of the Third Post-Holocaust Generation of Jews in Poland” (coming in January 2013 from Boston: Academic Studies Press)

On a warm late summer night, filmmaker Slawomir Grünberg arrived in Lapy (in Polish: Łapy; pronounced: wahpeh). A wireless microphone attached to his shirt, Grünberg approached the building leaving his camera behind in the car with his friend, the driver. All of this in the hope of convincing the single ‘invisible protagonist’ of the film to break her silence.

The documentary “Castaways” premieres January 21st at the New York Jewish Film Festival. Slawomir Grünberg who is an Emmy Award winning Polish Jewish Director/Producer based in New York co-directed the film with Tomasz Wisniewski, a Polish researcher and documentarian who devotes most of his time to studying Jewish heritage in northeastern Poland. When Grünberg learned about the footage acquired by Wisniewski, we decided to team up and try to create a film which would do justice to this disturbing story.

Slawomir Grünberg and myself have been working together for over five years. During this time, I edited six other Holocaust-related documentary films. But after several hours of reviewing the footage of “Castaways” I found myself crying and cursing and literally unable to even begin to put this story together. It took a few days before I was able to put myself back together. And as speechless as the story had me at that point, I began editing precisely the ‘speechless’, silent sequence of the film.

The story is set in Lapy, where eight local witnesses in their late 80s and early 90s recall the memories of the Nazi occupation. The majority of them were teenagers at the time and most of the memories are their own while some have been passed on to them by the parents. The story of “Castaways” is just a chapter in the dreadful period of the Nazi occupation of Lapy. But it is one which is likely to strike many as the most heartbreaking one of all.

Before World War II, Lapy was a town of about 4000 residents, among them some 630 Jews. In the summer of 1943 the Nazis began the last transportations of Jews from the Bialystok region to the Treblinka death camp. When passing through the town of Lapy, the trains would slow down significantly. Reportedly, several dozen children were thrown from the wagons through small windows.

The witnesses report that by the time the last transports to Treblinka began, the Lapy gendarmerie had already been warned about the attempts to cast children off the trains in that area and – tragically – almost every train was followed by a special patrol. Consequently, the Nazis were able to pick up and murder almost every Jewish child lying by the tracks. Only a true miracle would allow for a child to make it out alive.

Grünberg rang the door of the apartment where he was told he would find her – the only known survivor. Thrown from the train as a small old child and picked up by a local family, the girl whose given name was not made known to us grew up in Lapy and lives there till this day. After a few rings, an aggravated male voice yelled through the door, “Who’s there?”. “I was wondering if I could speak with Mrs. X…”, Grünberg replied politely. He was able to find out what the woman’s married last name was. “Go away! Mrs. X is not available to talk”, the voice replied decisively.

History has it that most of the Jews of Lapy had actually escaped before the Nazis came into town. The majority sought shelter in the forests and in nearby towns and villages, while some stayed behind and were juggled between the local rescuers and collaborators. There are testimonies which mention the very complex history of anti-Jewish sentiment and activity during the war, as well as those which talk about a small network of local Poles risking their lives sheltering and helping Jews in the town of Lapy and the surrounding villages. When asked about the rescue activity in Nazi-occupied Lapy, the eight living witnesses would reply, “Sure, there were some people who took Jews in, but most people were to scared to do this”.

In the course of further research (beyond our documentary’s narrative) we were able to come across some information about a priest in Nazi-occupied Lapy who was uniquely sympathetic to the Jews and not only provided shelter to several people with the help of a small network of his parishioners but also used his public sermons to appeal to his faithful asking them not to reveal the hiding places of Jews in the area – an approach which was extraordinary and rather uncommon among Polish clergy during World War II.

Father Henryk Baginski survived the war and served as a priest in Lapy until his death in 1956. The local parish today is in fact named after him. And yet, when you read Father Baginski’s biography published on the local church’s website you will find no mention of his rescue activity during the war. The word “Jew” is absent from the parish website just as it is absent from all of today’s Lapy.

Grünberg’s friend became nervous and and cried, “SÅ‚awek, let’s go before they call the cops”. But SÅ‚awek Grünberg was persistent and decided to dial the phone number he had for Mrs. X to see if he would be able to persuade her to talk over the phone. Curiously, the number turned out to be Mrs. X’s daughter-in-law’s number. “I came from far away and was really hoping to be able to talk to Mrs. X. Do you think it would be possible?”, Grünberg pleaded. “Listen, I know exactly why you’re here…” – the daughter-in-law lowered her voice, “But trust me, there is no way she will talk to you. Let me put it this way: most of the people in this town know about all of this, and her children also know from third party, but she would never talk about this herself, not even to her own children.”

Just as we will never be able to learn how many Jewish children lost their lives along the railroad tracks in Lapy, we may never be able to find out how many may have been rescued. The single survivor we do know of appears to be kept a secret and perhaps there were others whose secret is even better kept… In fact, when visiting the town of Lapy today, you may get the impression that the entire history of Jewish existence in the area is being kept a secret.

Just outside of town near the railroad tracks you will come across a large rock monument which commemorates “The heroic Polish children”. Even the locals find themselves bewildered by the plaque. The children who lost their lives over there may have been Polish citizens, their families may have even identified with Polish culture, but being on those trains, jumping from those trains and dying at the hands of the gendarmes was all part of those children’s Jewish fate.

70 years have passed since Mrs. X was taken in by a Polish family in Lapy. Grünberg understood that if she never found it in herself to mention this to her own children, then he wasn’t going to succeed in breaking her silence.

In “Castaways” the fragile memories of the living witnesses are featured alongside a sense of a vast silence – that of the “secret survivor”, and that of the world gone wrong.

The World Premiere of “Castaways” directed by Slawomir Grünberg and Tomasz Wisniewski will take place on January 21 at 6PM (with an additional screening on Jan 22 at 4PM) as part of the #NYJFF New York Jewish Film Festival at the Walter Reade Theater of Lincoln Center.

The 22nd annual New York Jewish Film Festival begins on January 9 and runs through Thursday, January 24, with screenings at the Film Society of Lincoln Center. The Festival is co-presented by @TheJewishMuseum and the Film Society of Lincoln Center.

New York Jewish Film Festival 2013

A deeply moving short documentary about the desperate acts of condemned parents to save their children. Lapy was one of several stations in occupied Poland on the way to the Nazi death camp of Treblinka. Trains transporting Jews would slow down there and sometimes briefly stop while the tracks were being adjusted. Some parents managed to save small children by throwing them off the train; the last eyewitnesses to this story remember these times. Co-director Slawomir Grunberg’s film The Peretzniks was presented in the 2010 NYJFF.

REVIEWS AND REACTIONS - IN POLISH

Ostatnia stacja żydowskich dzieci
Beata Dzon, 10/06/13
Focus Historia

Miejscowość Łapy leży na trasie kolejowej z Białegostoku do Treblinki. W 1943 r. stała się ostatnia stacja dla kilkudziesięciu żydowskich dzieci… wyrzuconych z wagonów

Na Wygwizdowie w Łapach przy torach kolejowych stoi kamienny obelisk, przedstawiajÄ…cy pÄ™kniÄ™te serce na rozchodzÄ…cych siÄ™ torach. Do 2001 r. byÅ‚ tam tylko skromny betonowy pomniczek. Tamtejsi harcerze postawili go w 1968 r. w miejscu mogiÅ‚ki, w której w 1943 r. pochowano dwoje, może troje dzieci. Dedykowali go “Bohaterskim Dzieciom Polskim”.

Prawda jest bardziej skomplikowana. W istocie w tym miejscu spoczywają żydowskie dzieci, które zginęły przy łapskich torach. Były wyrzucane przez bliskich z transportów do obozu zagłady w Treblince – w nadziei na uratowanie im życia. Większość maluchów zginęła z rąk żandarmów, tylko pojedyncze ocalały. Ale kto odważyłby się w Polsce A.D. 1968 na upamiętnienie Żyda, choćby dziecka?

Å»ydom wrÄ™czano wówczas dokument podróży w jednÄ… stronÄ™… DziÅ› wstrzÄ…sajÄ…cÄ… historiÄ™ dzieci “wyrzutków” prezentuje film dokumentalny “Castaways” (Wyrzutki) z 2013 r. Tematem zajÄ…Å‚ siÄ™ Tomasz WiÅ›niewski z BiaÅ‚egostoku, kulturoznawca i filmowiec. Do pracy nad dokumentem wÅ‚Ä…czyli siÄ™ polsko-amerykaÅ„scy filmowcy dokumentaliÅ›ci: SÅ‚awomir Grunberg i Katka Reszke. W zrekonstruowaniu tego, co siÄ™ kiedyÅ› dziaÅ‚o, pomogÅ‚y zeznania mieszkaÅ„ców Łap, zÅ‚ożone kilkadziesiÄ…t lat temu przed OkrÄ™gowÄ… KomisjÄ… Badania Zbrodni Hitlerowskich, oraz wspomnienia jeszcze żyjÄ…cych Å›wiadków.

Niemieckie porzÄ…dki

Przed wojnÄ… mieszkaÅ‚o w Łapach okoÅ‚o 7300 osób, w tym 630 Å»ydów. WedÅ‚ug szacunków zginęło ich okoÅ‚o 550, z czego w komorach gazowych Treblinki – 450. Po wojnie odnalazÅ‚o siÄ™ zaledwie 15. W tym – jak nieoficjalnie wiadomo – kilkoro “wyrzutków”, które przeżyÅ‚y hitlerowskÄ… okupacjÄ™.

W 1941 r. z Łap wycofali się okupanci radzieccy (zapamiętani z czystek na inteligencji, wywózek do Katynia i na Sybir), a ich miejsce zajęli niemieccy. Nie brakowało konfidentów, panował głód, już 16-latków (a potem nawet 14-latków) kierowano do wyniszczającej przymusowej pracy. Zastraszeni mieszkańcy bali się o życie. Polskiego burmistrza zastąpił komisarz Paul von Wantoch. Urzędował przy pl. Adolfa Hitlera. Żandarmerią dowodził prawdopodobnie Abteilungsführer Ludwik Kroeninger. Pomagała mu grupa funkcjonariuszy, m.in. Windrich, Anders, Preuss, Nazt, Schenfeld i Kairiss. Windrich lubił bić aresztowanych za nic – pięścią, polanem…

Bez mrugniÄ™cia okiem ich rozstrzeliwaÅ‚. WystarczyÅ‚ mu guzik wojskowy przy ubraniu pewnego mężczyzny, by uznać go za powiÄ…zanego z partyzantami i zabić. Z kolei Preuss i Kairiss z oddaniem likwidowali Å»ydów. “ResztÄ™ żandarmów stanowili UkraiÅ„cy z armii WÅ‚asowa. Tych nazwisk nie pamiÄ™tam poza trzema: Jurcew, Hutorow, Szepiel” – zeznaÅ‚ harcmistrz Stefan KamiÅ„ski w lutym 1968 r. przed OkrÄ™gowÄ… KomisjÄ… Badania Zbrodni Hitlerowskich w BiaÅ‚ymstoku (pracowaÅ‚ podczas okupacji jako goniec w magistracie Å‚apskim, skÄ…d Niemcy przenieÅ›li go do pomocy na żandarmeriÄ™).

Już w lipcu 1941 r. Niemcy zapÄ™dzili kilkudziesiÄ™ciu Å»ydów na Nowy Rynek pod pomnik Lenina. OskarżajÄ…c ich o “sympatyzowanie z sowieckim ustrojem”, zmusili do rozebrania monumentu. A potem kazali, by z komunistycznymi pieÅ›niami na ustach zaciÄ…gnÄ™li Lenina do Narwi.

Naziści wkrótce przystąpili do eksterminacji. Przebiegała metodycznie: w październiku 1942 r. von Wantoch zażądał kilkudziesięciu furmanek, by przesiedlić Żydów z dzielnicy przy ul. Piwnej do getta w Białymstoku. 2 listopada wyrzucono ich przemocą z mieszkań, spędzono na miejsce zbiórki. Potem rozgrabiono wartościowe przedmioty i to, co pozostało z ich mienia. Domy zaplombowano, zabito deskami.

Desperackie próby

W styczniu 1943 r. Niemcy zaczÄ™li kolejowe wywózki Å»ydów z BiaÅ‚egostoku do obozu zagÅ‚ady w Treblince. WedÅ‚ug zeznaÅ„ BronisÅ‚awy Tkaczuk z Łap poczÄ…tkowo transportowano ich wagonami osobowymi, później zadrutowanymi towarowymi. “Pewnego dnia latem 1943 r. pojechaÅ‚em rowerem na patrol z Niemcem Seitzem. KoÅ‚o toru kolejowego w miejscowoÅ›ci Łapy-Osse zauważyÅ‚em w krzakach leżącego mężczyznÄ™: Å»yda, który miaÅ‚ uszkodzonÄ… nogÄ™ i jÄ™czaÅ‚ – wspominaÅ‚ Stefan KamiÅ„ski.

– Ponieważ w tym momencie Niemiec byÅ‚ ode mnie oddalony okoÅ‚o 30 metrów, powiedziaÅ‚em temu mężczyźnie, aby nie jÄ™czaÅ‚, ponieważ w pobliżu jest Niemiec. Kiedy jednak Niemiec ten, mimo mojego zapewnienia, że nikogo nie ma, zbliżyÅ‚ siÄ™ do krzaka, w którym Å»yd ukrywaÅ‚ siÄ™, ten jÄ™knÄ…Å‚ i wtedy Seitz zauważyÅ‚ Å»yda, i zastrzeliÅ‚ go na moich oczach z pistoletu”.

Polak, chociaż wprowadził Niemca w błąd, przeżył. Ale los schwytanych uciekinierów z transportu zawsze był przesądzony. Mimo to na trasie Białystok – Łapy – Małkinia, która prowadziła do Treblinki, było kilka miejsc, w których Żydzi próbowali ratować się ucieczką. Koło mostu w Uhowie i w okolicy Zięciuk (obecnie wiadukt w Łapach) pociąg zwykle zwalniał.

Tu najwiÄ™cej osób wyskakiwaÅ‚o z transportów i tu najczęściej wyrzucano dzieci. Poowijane w poduszki i pierzyny, upakowane w jesionki – wypychano w rozpaczy przez niewielkie okna i przez podÅ‚ogi bydlÄ™cych wagonów. Rodzice doÅ‚Ä…czali do “wyrzutków” listy z proÅ›bami i kosztownoÅ›ciami, stanowiÄ…cymi opÅ‚atÄ™ za ratunek. Tak byÅ‚o również na Wygwizdowie, koÅ‚o osiedla przedwojennych domków kolejowych. “Tam pociÄ…gi zwalniaÅ‚y, dawaÅ‚y znać gwizdami o zmianie semaforów, żeby siÄ™ minąć” – wyjaÅ›nia Marian Jurkin, harcerz, emerytowany nauczyciel historii, czÅ‚onek zarzÄ…du Łapskiego Towarzystwa Regionalnego. Tory biegÅ‚y wysokim nasypem, potem wykopem obroÅ›niÄ™tym krzakami. “Rodzice Å›wiadomi tego, co czeka ich za kilkanaÅ›cie godzin, wyrzucali dzieci opakowane w poduszki i w co siÄ™ daÅ‚o. To byÅ‚o straszne. Tak siÄ™ ci ludzie ratowali. Ci, co w kolonii Wygwizdowo mieszkali, pamiÄ™tajÄ… te dzieci, jak ginęły, roztrzaskiwaÅ‚y siÄ™ przy upadku… Najczęściej ochrona tych transportów je dobijaÅ‚a” – mówi Jurkin.

“Kruki” i “szeÅ›cionoga”

Niemiecka policja kolejowa (Bahnschutzpolizei) nosiÅ‚a czarne mundury, dlatego policjantów nazywano “krukami”. Ta najliczniejsza niemiecka jednostka w Łapach (60–70 ludzi) wspieraÅ‚a żandarmeriÄ™ w patrolowaniu terenów kolejowych. OdkÄ…d funkcjonariusze dowiedzieli siÄ™ o wyrzucaniu dzieci z pociÄ…gów, niemal każdemu skÅ‚adowi towarzyszyÅ‚ patrol albo drezyna. “Wyrzutki” byÅ‚y niemal bez wyjÄ…tku mordowane na miejscu. Szczególnie bezwzglÄ™dny byÅ‚ tzw. szeÅ›cionoga – żandarm z nieodÅ‚Ä…cznym psem. “Nie ma pewnoÅ›ci, który to, ale wiÄ™kszość Å›wiadków wskazywaÅ‚a na Kairissa. CzÄ™sto fotografowaÅ‚ siÄ™ ze swoim psem” – mówi Piotr Sobieszczak, wiceprezes Łapskiego Towarzystwa Regionalnego, autor “Monografii Łap do 1989 roku”.

Ojciec Mariana Jurkina – Jan, który jako 17-latek pracowaÅ‚ w warsztatach kolejowych – widziaÅ‚, jak z wagonu ktoÅ› wypchnÄ…Å‚ czule opatulonÄ… dziewczynkÄ™. “To byÅ‚o Å›liczne żydowskie dziecko, żandarmi je zabrali. Przez kilka dni, tygodni może, Niemcy wozili dziewczynkÄ™ z miejsca na miejsce bryczkÄ…, nad Narew, na bindugÄ™, gdzie czÄ™sto mordowali Å»ydów. Mieli jÄ… zabić. Ale nikt nie miaÅ‚ sumienia tego zrobić” – opowiada Jurkin. W koÅ„cu jednak znalazÅ‚ siÄ™ taki bez sumienia. ZastrzeliÅ‚ jÄ… Å›piÄ…cÄ…. To byÅ‚ wÅ‚aÅ›nie “szeÅ›cionoga”.

Strach Polaków

Mieszkańcy Łap widzieli wiele rozdzierających scen. Lecz byli tak przerażeni, że odwracali wzrok albo modlili się, by samemu przeżyć.

Eugenia Mackiewicz mieszkaÅ‚a w domach kolejowych w Łapach-Osse. W 1943 r. miaÅ‚a 16 lat. Codziennie chodziÅ‚a 4 km wzdÅ‚uż torów do pracy w warsztatach, nie byÅ‚o innej drogi. MijaÅ‚y jÄ… transporty peÅ‚ne Å»ydów. WidziaÅ‚a, jak skakali z pociÄ…gów, jak wyrzucali przerwane na poÅ‚owÄ™ dolary, w nadziei, że może tym przekonajÄ… Polaków do pomocy, i jak kiedyÅ› wrócÄ…, odnajdÄ… dobroczyÅ„cÄ™ i uzupeÅ‚niÄ… zapÅ‚atÄ™ drugÄ… połówkÄ… banknotu… “O Jezu! Jak bardzo byÅ‚o żal tych ludzi… PociÄ…g z Å»ydami wyjeżdżaÅ‚ z BiaÅ‚egostoku okoÅ‚o godziny drugiej. Po jakimÅ› czasie za pociÄ…giem jechali żandarmi i dobijali jeszcze żywych ludzi. To byÅ‚o straszne – wspominaÅ‚a sytuacjÄ™, gdy kiedyÅ› po drodze do pracy zobaczyÅ‚a hitlerowców w akcji.

– Zatrzymano przy mnie samochód, niedaleko leżaÅ‚o dwóch rannych. Ze strachu nawet uklÄ™kÅ‚am przy nogach pewnego żandarma. Wtedy też na moich oczach zastrzelono rannego Å»yda. ByÅ‚am tak sÅ‚aba, że praktycznie doczoÅ‚gaÅ‚am siÄ™ do domu. Ze strachu aż osiwiaÅ‚am”. Mordowanych dorosÅ‚ych i dzieci widziaÅ‚ MieczysÅ‚aw ŁapiÅ„ski, w 1943 r. miaÅ‚ 29 lat. PamiÄ™taÅ‚, jak żandarm Preuss zatrzymaÅ‚ uciekajÄ…cÄ… Å»ydówkÄ™. Polak byÅ‚ wtedy w pobliżu, Niemiec postanowiÅ‚ siÄ™ nim posÅ‚użyć. “ŁamanÄ… polszczyznÄ… kazaÅ‚ mi wpierw jÄ… zrewidować, a nastÄ™pnie sam strzeliÅ‚ do niej w skroÅ„, powodujÄ…c Å›mierć na miejscu – opowiadaÅ‚ ŁapiÅ„ski realizatorom filmu “Castaways”. – Raz wyrzucono 4-letniego chÅ‚opca.

NastÄ™pnie wyskoczyÅ‚ ojciec z synem. Å»andarm zauważyÅ‚ ich i powystrzelaÅ‚ nieopodal obecnego wiaduktu”. Zofii ŁapiÅ„skiej (prababci wspomnianego Piotra Sobieszczaka) utkwiÅ‚ w pamiÄ™ci jeden transport, który widziaÅ‚a z innymi mieszkaÅ„cami Łap: “Na każdym wagonie i miÄ™dzy wagonami stali Niemcy i pilnowali, aby nikt nie uciekÅ‚. Widać byÅ‚o tylko poÅ›ciskane obok siebie gÅ‚owy, które wyglÄ…daÅ‚y przez niewielkie okienka. Nagle jeden z Å»ydów wyskoczyÅ‚ z tego pociÄ…gu i zaczÄ…Å‚ biec w naszym kierunku. Niemiec go szybko zauważyÅ‚ i zaczÄ…Å‚ strzelać. Mężczyzna upadÅ‚ i caÅ‚y zalaÅ‚ siÄ™ krwiÄ…. KrzyczaÅ‚ do nas rozpaczliwie: “Polacy pomóżcie, Polacy pomóżcie!”.

A my ze strachu odwróciliÅ›my wzrok i szybkim krokiem poszliÅ›my dalej. Bardzo siÄ™ wtedy baliÅ›my, że i nas zastrzelÄ…”. Inny ŁapiÅ„ski, StanisÅ‚aw (wielu mieszkaÅ„ców Łap nosi to nazwisko, choć nie sÄ… spokrewnieni), zeznaÅ‚ 6 lutego 1968 r. przed OkrÄ™gowÄ… KomisjÄ… Badania Zbrodni Hitlerowskich w BiaÅ‚ymstoku, że kiedy zostaÅ‚ zaangażowany na posterunku żandarmerii jako woźnica, byÅ‚ Å›wiadkiem wielu zbrodni, popeÅ‚nianych przez żandarmów. WidziaÅ‚ na przykÅ‚ad, jak pewnego dnia latem 1943 r. rozstrzelali grupÄ™ okoÅ‚o 30 Å»ydów nad NarwiÄ… i tam pochowali ich ciaÅ‚a. Wie też, że hitlerowcy zabijali uciekinierów z transportów do Treblinki. “Ilość zabitych w ten sposób – zeznaÅ‚ – okreÅ›lam na okoÅ‚o sto osób”.

To był człowiek, a nie Żyd

Łapy mają swoją Sprawiedliwą wśród Narodów Świata: Marię-Bertę Kuzin. Pielęgniarka, oddziałowa w łapskim szpitalu, leczyła i ukrywała zarówno uciekających, ukrywających się Żydów, jak i partyzantów. Była ukochaną Juliana Charina, oddanego pacjentom żydowskiego lekarza, którego naziści zamordowali 19 marca 1943 r. Pomagała m.in. jego bratu Wolfowi. Ostatecznie trafił on jednak do transportu do Treblinki i zginął na torach, podczas nieudanej próby ucieczki… Udało się za to pomóc siostrze. Dziewczynkę ochrzczono, przyjęła imię Jadwiga, ocalała ukrywana przez ludzi.

Kuzin otrzymaÅ‚a tytuÅ‚ Sprawiedliwej już w 1966 r., 5 lat po powstaniu Yad Vashem. Sobieszczak przypomina, że byli i inni mieszkaÅ„cy, którzy nosili Å»ydom jedzenie i udzielali im schronienia. Miejscowy proboszcz ks. Henryk BagiÅ„ski nie baÅ‚ siÄ™ z ambony nawoÅ‚ywać do udzielania pomocy żydowskim braciom, przechowywaÅ‚ Å»ydów, a przede wszystkim wystawiaÅ‚ im Å›wiadectwa chrztu. W pomoc angażowaÅ‚ siÄ™ również ks. Rakowski, a w sÄ…siednim Topczewie ks. Zalewski. Ale KoÅ›ciół katolicki nie chce o tym pamiÄ™tać. W parafii Å›w. Piotra i PawÅ‚a pomija siÄ™ w biografii ks. BagiÅ„skiego część dotyczÄ…cÄ… ratowania Å»ydów. Jego imiÄ™ nosi za to parafialne Stowarzyszenie Sportowo-Edukacyjne “Petrus” (czy tylko za zasÅ‚ugi na rzecz rozwoju swojej parafii, nie jest jasne) oraz ulica w Łapach.

PamiÄ™ta siÄ™ innego Polaka – kolejarza, który przechowywaÅ‚ Å»ydów, ale “jak ich ogoÅ‚ociÅ‚, to szedÅ‚ do żandarmerii, wydawaÅ‚ ich”. Mówi siÄ™, że zabiÅ‚ jakichÅ› Å»ydów za swojÄ… stodoÅ‚Ä…, że jest tam jeszcze grób na podwórku. Åšwiadek, który chce pozostać anonimowy (po 70 latach od tych wydarzeÅ„!), twierdzi, że ów kolejarz wzbogaciÅ‚ siÄ™ o futra i kosztownoÅ›ci wydanych i zamordowanych Å»ydów, ale nie nacieszyÅ‚ siÄ™ bogactwem: “Jego żonka zwariowaÅ‚a, jak siÄ™ dowiedzieli, że po zmianie pieniÄ™dzy za 100 zÅ‚ po 3 zÅ‚ dostawali” [chodzi o denominacjÄ™ zÅ‚otego w 1950 r. w proporcji 100:3 dla pÅ‚ac i cen oraz 100:1 dla gotówki – przyp. aut.]. ZachowaÅ‚a siÄ™ też historia dziecka wyrzuconego z wagonu, które znalazÅ‚o schronienie pod niemieckim dachem. Å»andarm chciaÅ‚ je zlikwidować, lecz zainterweniowaÅ‚a jego żona. Wbrew wszystkiemu zaopiekowaÅ‚a siÄ™ maleÅ„stwem. ByÅ‚ to wyjÄ…tek, wiÄ™kszość dzieci mordowano od razu.

“Ta kobieta to byÅ‚a Niemka. A dla niej to byÅ‚ czÅ‚owiek, a nie Å»yd. Niewinne dziecko. Kiedy któregoÅ› dnia wyszÅ‚a tylko do sklepu, zamordowano to dziecko. KtoÅ› przyszedÅ‚ i to zrobiÅ‚. WyjechaÅ‚a po tym” – opowiada o Niemce starsza kobieta, córka jednego z przedwojennych pracowników kolei. WedÅ‚ug niej, Å‚apianie nie lubili Å»ydów, bo ci mawiali: “wasze ulice, nasze kamienice”. “Moi rodzice nie kupowali u Å»ydów, tylko w polskich sklepach. Ale mamusia Å»ydowi dawaÅ‚a w czasie okupacji chleb darmo, to byÅ‚ krawiec. OdwdziÄ™czaÅ‚ siÄ™. UszyÅ‚ mi piÄ™knÄ… spódnicÄ™, takÄ… na rower, jeszcze podobnych nie znano u nas. DaÅ‚a bochen dla szewca. A szewc wziÄ…Å‚ miarÄ™, chciaÅ‚ mi zrobić pantofelki skórzane. Za tydzieÅ„ miaÅ‚am przyjść, nie dokoÅ„czyÅ‚, wywieźli go” – wspomina.

Ilu bezimiennych

Popularyzatorka historii Łap Danuta Skibko mówiÅ‚a Radiu BiaÅ‚ystok, że jej ojciec (który pracowaÅ‚ podczas wojny jako maszynista i jeździÅ‚ transportami do Treblinki) byÅ‚ Å›wiadkiem dantejskich scen. Z pracy wracaÅ‚ roztrzÄ™siony. WidziaÅ‚ wyrzucane dzieci, widziaÅ‚ żandarmów i wÅ‚asowców strzelajÄ…cych w te zawiniÄ…tka. DziÅ› nie wiadomo, ile mogiÅ‚ znajduje siÄ™ wzdÅ‚uż torów w okolicy Łap – dziesiÄ…tki, może setki. Ile spoczywa tu “wyrzutków”, ilu dorosÅ‚ych…

“W latach 50. chodziliÅ›my z chÅ‚opakami nad staw i tam ta mogiÅ‚ka byÅ‚a, z krzyżykiem. W 1968 r. ZHP ogÅ‚osiÅ‚ IV Alert poÅ›wiÄ™cony dzieciom. StÄ…d pomysÅ‚ komendanta Jerzego Wrzoska, by je upamiÄ™tnić w tym miejscu. Te żydowskie to przecież polskie dzieci tak samo, jak te wywiezione na Sybir” – mówi z przekonaniem Marian Jurkin.

W 2001 r. dziÄ™ki wsparciu m.in. komendanta Straży Pożarnej Adama Protasiewicza, druha BolesÅ‚awa Paczkowskiego, ZakÅ‚adów Naprawczych Taboru Kolejowego i wielu innych – którzy “ciężkÄ… robotÄ™ wykonali, nie biorÄ…c grosza, a dajÄ…c wiele od siebie”, jak podkreÅ›la Jurkin – na miejscu dawnego pomniczka z tabliczkÄ… ZHP stanÄ…Å‚ imponujÄ…cy obelisk. Jurkin, pilotujÄ…cy jego budowÄ™, miewaÅ‚ nieprzyjemnoÅ›ci. SÅ‚yszaÅ‚, że “chce siÄ™ Å»ydom wysÅ‚ugiwać, że może im jeszcze bożnicÄ™ postawi”. PodkreÅ›la jednak, że takie gÅ‚osy to wyjÄ…tki. PomogÅ‚o mu też wsparcie ówczesnego proboszcza Piotra Faltyna: “Rób i do przodu!”. Nowy pomnik “Bohaterskim Dzieciom Polskim” zostaÅ‚ odsÅ‚oniÄ™ty 1 czerwca 2001 r. W podobnym czasie odbywaÅ‚y siÄ™ uroczystoÅ›ci 70. rocznicy zbrodni w nieodlegÅ‚ym Jedwabnem. Jurkin podkreÅ›la, że nikt pomnika nigdy nie uszkodziÅ‚, tylko kilka iglaków “przydaÅ‚o siÄ™” amatorom-ogrodnikom. Choć na obelisku nie ma tabliczki w jÄ™zyku hebrajskim i nie ma sÅ‚owa o dzieciach żydowskich (ale planowane jest umieszczenie odpowiedniej tabliczki), modlili siÄ™ tu kiedyÅ› Å»ydzi z Los Angeles. KtoÅ› zostawia kamyki, ktoÅ› pali Å›wieczki…

Coś żydowskiego ze krwi

W Łapach wciąż żyje osoba, która jest uratowanym “wyrzutkiem”. Ponad 70 lat temu zaopiekowaÅ‚a siÄ™ niÄ… jedna z miejscowych rodzin. Nie chce o tym rozmawiać. Jej wolÄ™ uszanowali też autorzy filmu “Castaways”, którzy usÅ‚yszeli od synowej owej pani: “WiÄ™kszość ludzi w miasteczku wie o tym wszystkim.

Również jej dzieci znajÄ… historiÄ™ z trzecich ust, ale ona sama nigdy o tym nie opowie. Nawet wÅ‚asnym dzieciom”. Jej historiÄ™ znajÄ… starzy mieszkaÅ„cy. I również zostawiajÄ… jÄ… dla siebie. “Jest pani miÄ™dzy nami: grzeczna, inteligentna, dobrze wychowana. Jedni wiedzÄ…, że jest Å»ydówkÄ…, inni nie wiedzÄ…, i niech tak zostanie” – mówiÄ…. PodkreÅ›lajÄ… tylko, że to niezwykÅ‚ej piÄ™knoÅ›ci kobieta.

Tak jak nie wiadomo, ile “wyrzutków” zginęło przy torach w okolicach Łap, nie wiadomo też, ile dzieci zostaÅ‚o uratowanych. JeÅ›li ta jedna ocalona nie chce siÄ™ dzielić swojÄ… historiÄ…, ile jest innych, którzy wybrali życie “w ukryciu”? Czy zrobili to dla dobra ratujÄ…cych, czy tak byÅ‚o bezpieczniej, lżej?

Nie ma na terenie samego miasteczka wzmianki ani o wyrzucanych tam z pociÄ…gów dzieciach, ani o dorosÅ‚ych wyskakujÄ…cych z transportów. “Nie ma w Łapach nigdzie sÅ‚owa »Żyd«” – zwraca uwagÄ™ Katka Reszke, badaczka i dokumentalistka, autorka książki “Return of the Jew”. Z kolei pewna starsza mieszkanka Łap powtarza przekornie: “My wszyscy mamy we krwi coÅ› żydowskiego. Bo Matka Boska byÅ‚a Å»ydówkÄ…, Pan Jezus byÅ‚ Å»ydem”.

Autorka dziÄ™kuje twórcom filmu “Castaways” (Wyrzutki: www. logtv.com/castaways) – T. WiÅ›niewskiemu, S. Grunbergowi i K. Reszke – za inspiracje, udostÄ™pnienie materiałów iwsparcie. Za pomoc dziekujÄ™ tez P. Sobieszczakowi iM. Jurkinowi zŁap. Zeznania Å›wiadków pochodzÄ… z archiwów IPN BiaÅ‚ystok.

Wierzyli, że jak wyrzucÄ… dzieci z pociÄ…gu, to choć one przeżyjÄ…. Wyrzutki. – Monika Å»mijewska 22/06/2013
wyborcza.pl – Bialystok

Ten chÅ‚opiec miaÅ‚ jakieÅ› 6 lat. ByÅ‚ starannie przygotowany do wyrzucenia – owiniÄ™ty w mÄ™skÄ… jesionkÄ™, jakieÅ› szmaty. WypadÅ‚ na pobocze. Ale potem już sÅ‚ychać byÅ‚o tylko strzaÅ‚y… – wspomina jeden z mieszkaÅ„ców Łap, pamiÄ™tajÄ…cy wstrzÄ…sajÄ…ce historie z czasów wojny, gdy z jadÄ…cych przez miasteczko pociÄ…gów z BiaÅ‚egostoku do Treblinki Å»ydzi wyrzucali swoje dzieci. Dramatyczne wydarzenia sprzed 70 lat przypomina dokument “Wyrzutki” w reż. Tomasza WiÅ›niewskiego i SÅ‚awomira Grunberga.

Kilkunastominutowy film – choć zebraÅ‚ już kilka nagród na miÄ™dzynarodowych festiwalach – w BiaÅ‚ymstoku wczeÅ›niej nie byÅ‚ pokazywany. Premierowy pokaz miaÅ‚ w piÄ…tkowÄ… noc (21.06) w operowym amfiteatrze, w ramach trwajÄ…cego tam Kina Letniego. Ów nocny pokaz byÅ‚ szczególny w atmosferze – najpierw wyÅ›wietlono film o dramacie w Łapach, potem – “PokÅ‚osie” WÅ‚adysÅ‚awa Pasikowskiego, inspirowane zbrodniÄ… w Jedwabnem.

PUBLICITY PHOTOS

Help Support Independent Film. Make a donation here.

Enter your
text here